‘युद्ध अपराध’ गरेको भन्दै सेनाका कर्णेल बेलायतमा पक्राउ

नेपालमा दण्डहीनता बढिरहेको बेला बेलायतमा एक ४६ वर्षीय पुरुष नेपालमा द्वन्द्वकालमा गरिएको ‘युद्ध अपराध’को अभियोगमा छानबिनको लागि पक्राउ परेको खबर बेलायती मिडियाबाट बिहीबार सार्वजनिक भयो। त्यतिबेला मानवअधिकार हनन् गर्ने माओवादी र सुरक्षा निकाय दुवैतिरका मान्छे एक पटक झसङ्ग भए होलान् यो खबर सुनेर। बीबीसी र गार्जियनका अनुसार त्यहाँको मेट्रोपोलिटन पुलिसले St Leonards-on-Sea मा रहेको घरैबाट बिहान ७ बजे ती व्यक्तिलाई पक्राउ गरेको हो। यातना दिएको अभियोगमा छानबिन गर्न उनलाई हिरासतमा राखिएको भनिएको छ। को हुन् त ती व्यक्ति ? बेलायती मिडियाले नाम सार्वजनिक गरेको छैन। बेलायती प्रहरीले पनि एउटा वक्तव्य मात्रै जारी गरेर पक्राउबारे पुष्टि गरेको छ, नाम बताएको छैन।

यस्तो छ वक्तव्यको अंश-

“Officers from the Metropolitan Police Service have today arrested a man in connection with torture allegedly committed during the Nepali civil war. The investigation is being led by the Counter Terrorism Command, who have responsibility for investigating alleged war crimes and human rights abuses, and relates to allegations of torture committed in Nepal in 2005.”

द्वन्द्वकालमा गम्भीर प्रकृतिका मानवअधिकार उल्लङ्घनका घटना विद्रोही माओवादी र सरकारी सुरक्षाकर्मी दुवै पक्षबाट धेरै भएको छ। दण्डहीनताका कारण उनीहरुलाई कुनै कारबाही हुन सकेको छैन। बरु बढुवा गरिएका छन्, मन्त्री बनाइएका छन्। अहिले कुन घटनाका को पक्राउ परे त ?

बीबीसीले पक्राउ परेका व्यक्तिको सम्बन्ध तत्कालीन सरकारसँग रहेको मात्रै बताएको छ। तर नेपालमा भने उनी नेपाली सेनाका कर्णले कुमार लामा भएको खबर सार्वजनिक भइसकेको छ। अनलाइनखबरका अनुसार सुडानमा शान्ति सेनाको मिसनमा रहेका लामा बेलायतमा नर्सको काम गरिरहेकी श्रीमती भेट्न लन्डन गएका बेला पक्राउ गरिएको हो।

नेपालमा गरेको अपराधमा बेलायतमा पक्रन पाइन्छ त ?

बेलायतमा दायर गरिएको उजुरीको आधारमा उनलाई त्यहाँको प्रहरीले पक्रेको हो। बेलायतमा सन् १९८८ मा लागू भएको एउटा ऐन छ – Criminal Justice Act. यो अलि फरक खालको र विरलै प्रयोग हुने ऐन हो। बेलायतसँग गोरु बेचेको साइनो नभएको विदेशमा भएको घटना भए पनि यो कानुनले मानव अधिकारको उल्लङ्घन गर्नेलाई पक्रन र मुद्दा चलाउन अनुमति दिन्छ। यही ऐनको धारा १३४ अनुसार यातना दिएको अभियोगमा छानबिन गर्न उनलाई नियन्त्रणमा लिइएको हो। द्वन्द्व कालमा यस्तै अपराध गरेका माओवादी वा सेनाका कोही बेलायत आए पनि कसैले उजुरी दिएमा यही कानुन अनुसार अरु कसैलाई पनि पक्रन संभव छ।

अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा मुद्दा चल्छ कि ?

अहँ, यो विषयमा अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा मु्द्दा चल्न सक्दैन। किनभने नेपालले अहिलेसम्म अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतको रोम विधानको पक्षमा हस्ताक्षर गरेको छैन। संयुक्त राष्ट्र संघको सुरक्षा परिषदले नेपाललाई सो अदालतमा पठाएको भए अर्कै कुरा, चल्न सक्थ्यो। तर त्यो पनि भएको छैन। तसर्थ, नेपालमा द्वन्द्वकालमा भएका अपराध अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतको क्षेत्राधिकारभित्र पर्दैन (स्रोतः संयुक्त राष्ट्र संघ मानवअधिकार उच्चायुक्तको कार्यालय)अन्तर्राष्ट्रिय अदालतको कठघरामा फलानालाई खडा गर्छौँ भन्ने राजनीतिक भाषणबाजी मात्र हो, तपाईँ-हामीहरुलाई झुक्याउने मेलो मात्रै हो।

के गरेका थिए त कर्णेल लामाले ?

राष्ट्रसंघले द्वन्द्वकालका झण्डै ३० हजार घटनाको अभिलेख अनलाइनमा राखेको छ। (यहाँ क्लिक गरी हेर्न सकिन्छ) त्यो हेर्दा थाहा हुन्छ, त्यतिबेला राज्य र माओवादी दुवैले कस्ता आङ्गै सिरिङ्ग हुने अहिले सम्झनै मन नलाग्ने घटना गरेका थिए। त्यसैमा राखिएको जानकारी अनुसार कर्णेल लामा सन् २००४ देखि २००५ को नोभेम्बरसम्म कपिलवस्तुको शिवदल बटालियनका कमान्डर थिए। त्यतिबेला कपिलवस्तुमा भएका मानवअधिकार उल्लङ्घनका घटनाको अभिलेख यहाँ हेर्न सकिन्छ। लामाविरुद्ध नेपालको कुनै पनि अदालत वा सुरक्षा निकायमा उजुरी पनि थिएन। मैना सुनार हत्याकान्ड र कुख्यात भैरवनाथ गणका गणपति राजु बस्नेत (जसको प्रमोसन वर्तमान बाबुराम भट्टराई सरकारले गर्‍यो), उज्जन श्रेष्ठको हत्याकान्डमा सर्वोच्चको फैसला अनुसार थुनिनु पर्ने तत्कालीन माओवादी सभासद बालकृष्ण ढुङ्गेल आदि जस्ता केही चर्चित घटनाहरुमा लामाको नाम जोडिँदैन। त्यसो भए कसरी उनी बेलायतमा पक्राउ परे त ?

चर्चा कमाउने र डलर झार्ने मेलो मात्रै

अनलाइनखबरका अनुसार एडभोकेसी फोरम नामको नेपाली एनजिओको सक्रियतामा उनलाई त्यता पक्राउ गरिएको हो। एनजिओकी हर्ताकर्ता मन्दिरा शर्माले त भनेकी नै छिन् – हाम्रो कानुनी परामर्शमा पीडीतलाई न्याय दिने पहल भएको हो। पीडितले बेलायती प्रहरीमा प्रारम्भिक जाहेरी दिएको हो। एडभोकेसी फोरम त्यही एनजिओ हो, जसलाई काभ्रेमा १५ वर्षकी किशोरी मैना सुनारलाई सेनाले यातना दिईदिई हत्या गरेको घटनाविरुद्धको एडभोकेसीले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा स्थापित गराइदियो र डलर बर्साइदियो। तर उनै मैना सुनारका बाबुलाई उनै मन्दिराले आफ्नो घर बनाउने काममा ज्यामीका रुपमा प्रयोग गराएको चर्चा एनजिओकर्मीहरु सुनाउने गर्छन्। त्यही घटना बेचेर कोही स्थापित भए, तर पीडितका बुबाको एक दिन सडक दुर्घटनामा मृत्यु भएको खबर आयो।

अहिले कर्णेल लामालाई पक्राउ गराइएको घटना पनि चर्चा कमाउने र डलर झार्ने मेलो जस्तो मात्रै देखिएको छ। किनभने जुन कानुनको आधारमा उनलाई हिरासतमा राखिएको छ, त्यो विरलै प्रयोग हुने कानुन हो। त्यसमाथि बीबीसी आफैले भनेको छ, ‘यस्तो केसमा अनुसन्धान अदालती प्रक्रियासम्मै पुग्दैन। किनभने अनुसन्धानकर्ताहरुलाई जुरीसमक्ष प्रस्तुत गर्न आवश्यक प्रमाण संकलन गर्नै गाह्रो हुन्छ।’ त्यसैले संभवतः यो केसमा पनि केही दिनको अनुसन्धानपछि उनलाई मुक्त गरिनेछ। घटनाले कर्णेल लामालाई बेफाइदा हुनेछ, नेपाली सेनाको छविमा पनि नकारात्मक असर पर्नेछ। यसअघि पनि एक यस्तै घटनामा संलग्न भएको भनी आरोपितलाई शान्ति मिसनबाट फर्काइएको थियो। यो घटनाको चर्चाले सबैभन्दा बढी फाइदा कसलाई होला ? त्यो त तपाईँले अनुमान लगाउन सकिहाल्नु हु्न्छ, कि कसो ?