कलाकार हरिवंश आचार्य गएको पुसमा सुदूरपश्चिम पहाडका कन्दरादेखि पूर्वी तराईको देहातसम्म पुगे । मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम लिएर देशयात्रामा निस्कने उनी यस पटक एन्टेना फाउण्डेशन नेपालको टेलिभिजन कार्यक्रम ‘मैले जे भोगें’ को अन्तर्वार्ताकारको भूमिकामा थिए । गरीबी र पीडामा डुबेका बालबालिकाको भोगाइ अनि तिनको विकराल भविष्यबारे कार्यक्रम उत्पादन गर्ने क्रममा उनले नेपालको वास्तविकतालाई नजिकबाट नियाले । आमनागरिकले भोगिरहेका समस्या र सम्भावनाबारे उनको आलेखः
विद्यार्थीलाई सजाय नदिने भीमपोखरा, बाग्लुङको
बालमैत्री विद्यालयका शिक्षकहरूसँग।
सौजन्यः एण्टेना फाउण्डेशन नेपाल
बालमैत्री विद्यालयका शिक्षकहरूसँग।
सौजन्यः एण्टेना फाउण्डेशन नेपाल
देशका सबै जिल्ला पुग्ने मन भए पनि हाम्रा कार्यक्रम प्रायः सुगम जिल्लामै हुने र टीमसहित जानुपर्ने भएकाले मौका जुराउनै गाह्रो थियो । तराईका प्रायः सबै जिल्ला घुमे पनि पश्चिम पहाड मेरो लागि ‘अनकण्टार’ नै थियो । यसपटक भने अछाम, डडेल्धुरा, डोटी र दैलेखसम्म पुग्ने अनि तराईका पनि भित्री गाउँहरूसम्म जाने मौका मिल्यो । पहिलेका यात्रा रमाइला विषयवस्तुमा हुन्थे; रमाइलोमा पसिन्थ्यो, रमाइलो नै गरिन्थ्यो । यसपालिको यात्रा भने सबै हिसाबले फरक थियो । हामी समस्यै समस्याका विषयवस्तुमा पस्यौं, रुवाउने कथाभित्र छिर्यौं र आम नेपालीले भोगिरहेको यथार्थ बोध गर्यौं ।
क्रन्दन छ गाउँमा
सुदूरपश्चिम पहाडमा त कल्पनै गर्न नसकिने गरीबी रहेछ । प्राकृतिक स्रोतसाधनले भरिपूर्ण सुदूरपश्चिमवासीले भोग्नु परेको दुःख देख्दा मनै रोयो । नेपालको राजनीतिले सुदूरपश्चिमलाई सूर्य अस्ताउने ठाउँमै सीमित गरेको स्पष्टै बुझ्न्थ्यिो । त्यसलाई हामीले टीभी क्यामरामा खिच्यौं । पीरव्यथा पोख्दा केही दिन्छन् कि भन्ने आशा जहाँ पनि देखियो । तपाईंका समस्या टीभीमा देखाएर सरकारलाई घचघच्याउँछौं भन्ने खोक्रो आश्वासन दिनुपर्दा असाध्य पीडा भयो ।
अभाव र गरीबी अन्यत्र पनि नभएको होइन, तर सुदूरपश्चिमको समस्या धेरै भयावह छ । जन्मँदै गुजाराका निम्ति भारत जाने सपना देख्नुपर्ने अवस्था अन्यत्र शायदै होला । आफ्नो राजनीति चम्काउन भारत विरोधी राष्ट्रवाद ल्याउने नेताहरूले सुदूरपश्चिमका नेपालीलाई भारतमा आश्रित नभएरै जिउन सक्ने अवस्था बनाउनुपर्छ भनेर कहिले सोच्लान् ? आफ्ना नागरिकलाई स्वावलम्बी बनाउन सक्नु पो राष्ट्रवाद ! गरिखाने काम भइदिएको भए सुदूरपश्चिमवासी सबैले छोराछोरी पढाउँथे, शिक्षित हुन्थे, अनि छाउपडी जस्ता कुरीति हटेर जान्थे ।
त्यहाँ कुपोषण अचाक्ली छ, भोकसँगै रोगले गाँजेको छ । औषधि उपचार गर्ने पैसा छैन । बिरामी पर्दा भगवानले हेरिदिन्छन् कि भन्ने आशा छ धेरैमा । उनीहरूका दुईथरी भगवान छन्– मन्दिरको मूर्ति र देश चलाउने नेता । दोस्रो खाले भगवानहरू कहिलेकाहीं जिल्लामा झुल्किन्छन्, तर केही गर्दैनन् । दुवैथरी भगवानले नहेरेको जनताको गुनासो छ । द्वन्द्वमा बाबुआमा गुमाएका बालबालिका यही क्षेत्रमा धेरै छन् । त्यसै त यस्तो बिजोग, त्यसमाथि टुहुरा बालबालिका । कल्पना गर्न नसकिने नियति भोगिरहेका बालबालिकाका कथा–व्यथा सुन्दा मन थाम्नै सकिंदैन ।
तराईमा अलि पढालेखा र मिडियामा पहुँच भएका कतिपयले ‘मधेश आन्दोलनमा तपाईंहरूको नैतिक समर्थन थियो’ भनेर सम्मानभाव प्रकट गरे, तर दूरदराजका छाप्रोमा बस्नेहरूले मह जोडीलाई नचिन्ने रहेछन् । तराईमा विकास निर्माण ठप्प छ, अवसर केही छैन । पारिपट्टि बिहारमा भएको विकास र त्यसबाट सिर्जित अवसर देखेर लालायित हुने मान्छेहरू यता त्यस्तो हुने छेकछन्दै नहुँदा विल्कुलै निराश देखिए । सुदूरपश्चिमका जस्तै तराईका देहातका नागरिकप्रति राज्यको चासो÷चिन्ता कत्ति पनि देखिएन । धेरैजसो मानिस जीविकाको लागि दुई तीन कट्ठा जमिनमा कुटो–कोदालो गरिरहेका छन्, नुनतेलका लागि ज्यालादारीका काम खोज्नै पर्ने । उनीहरूको जिन्दगी यसैगरी बितिरहेको छ । बत्ती छैन, पानी छैन, रोजगारी छैन । यो सब देख्दा चिच्याउन मन लाग्छ– राज्य कहाँ छ ?
राजविराजमा एक जना स्थानीय पत्रकारले पहाडे समुदायका कोही मर्दा लाश उठाउन १०–१२ जना मान्छे पाउन मुश्किल हुन थालेको सुनाए । मधेश आन्दोलनपछि पहाडे समुदायका मानिसहरू काठमाडौं, हेटौंडा, विराटनगर र कोही राजमार्ग उत्तरतिर पलायन भएछन् । अन्यत्र जाने उपाय नभएकाहरू मात्र त्यहीं बसेका छन् । यो अवस्थाले मुलुकको राजनीति अन्तै डोरिन थालेको डरलाग्दो संकेत गरेको छ । राजविराजमा पहाडे मूलका मान्छे पाउन गाह्रो भए पनि बजारमा सबै साइनबोर्ड नेपाली भाषामा छन् । प्रशासनले जबर्जस्ती राख्न लगाएको हो कि जस्तो लागेर सोध्यौं पनि । तर नेपालीमा पहिलादेखि लेखिरहेको, हिन्दीमा लेख्न नचाहेको र मैथलीमा लेख्न अलिकति गाह्रो भएकाले यस्तो भएको रहेछ । कुरा गर्दा कतिपयले पहाडी मूलका छिमेकीहरू फर्किदिए हुन्थ्यो, नेताहरूले गर्दा गल्ती भयो पनि भने ।
दूरदराजका नेपालीले सरकार भएको अनुभूति गर्न पाएका छैनन् । हुनेखानेलाई समस्या पर्दा प्रशासन बोलिदिन्छ, सामान्य मान्छेका लागि गुहार माग्ने ठाउँ छैन । औषधि निःशुल्क पाइन्छ भनेर स्वास्थ्य चौकी जाँदा सकिएको जवाफ पाउँछन् । जनतालाई निःशुल्क बाँड्नुपर्ने औषधि अन्तै लगेर बेचिंदो रहेछ । स्थानीय निकायमा जनप्रतिनिधि भइदिएको भए यस्तो बेथिति कम हुन्थ्यो होला । तर, जनप्रतिनिधि छैनन्, सरकारले खटाएको सचिव गाविसमा बस्दैनन् ।
सम्भावनाका किरण
बर्दियाकी एक मुक्त कमैयासँग अन्तर्वार्ता लिंदै।
अभिनय गर्दा हामी नक्कली पात्र भएर उभिन्थ्यौं र आँशु निकाल्न कहिलेकाहीं आँखामा ग्लिसरिन हाल्थ्यौं । वास्तविक पात्रहरू कतिसम्म पीडामा रहेछन् भने– दुइटा प्रश्न सोध्नासाथ रुन थाल्ने । नेपालीहरू यति धेरै पीडामा बाँचिरहेका छन् । तर, यो पीडाका बीचमा पनि साहस र आशाको उज्यालो छ । मिडियाको पहुँच पुगेका ठाउँका मान्छेमा चेतना बढेको छ । विदेश जान लागेका बाबुलाई छोराछोरीले ‘पैसा लिएर आउन नसके पनि एचआईभी लिएर नआउनुस्’ भन्न थालेका छन् । एनजीओहरूको सहयोगमा गाउँगाउँमा स्थानीय भाषाका सडक नाटकहरूले राम्रो प्रभाव देखाइरहेको पाइयो । जनकपुर लगायतका तराई क्षेत्रका जनता ‘हाम्रो भाषा मैथली, भोजपुरी हो, नेताहरूले हिन्दी बोल्न लगाएर हुन्छ ?’ भन्दै आ–आफ्नो भाषा संरक्षणमा लागेका छन् ।
संसार घुम्दा मैले बुझेको के हो भने हाम्रो जस्तो सम्भावना कमै छ अरू देशमा । राजनीतिक अस्थिरताले मात्र नेपालमा विकास नभएको हो । हामीसँग सगरमाथा, लुम्बिनी मात्र हैन, अपार प्राकृतिक स्रोतहरू छन् । हाम्रो देशको भूवनोट आफैंमा ठूलो सम्भावना हो । छिमेकमा चीन र भारत जस्ता विशाल बजार छन्, नेपालमा कारखाना चले पुग्छ । हाम्रा छिमेकीले गरेको उन्नतिको प्रतिफल स्वरुप अहिले हामीले लत्ताकपडा र अन्य सरसामान सस्तोमा पाएका छौं । तर, छिमेकीको उन्नति र आफ्नो बेहाल देख्दा कतिपय युवामा निराशा बढेको छ । हाम्रा तन्नेरीहरूमा मान्छे भएर बाँच्न त अमेरिका, जापान, क्यानाडा पो जानुपर्ने रहेछ भन्ने भावना पलाएको छ । तर, कुरा त्यसो होइन । राजनीतिक स्थिरता कायम भएको केही समयमा नै हामी आफ्नो स्रोत र सम्भावना परिचालन गरेर समृद्धिमा पुग्न सक्छौं ।
अहिलेलाई राजनीतिक कारणबाट जनताले भोगिरहेको आर्थिक बिजोग नेताहरूले बुझनुपर्छ । नेताहरू देशका लागि नगरी नहुने पेशामा हुनुहुन्छ । तर, उहाँहरूले यस्तो छवि बनाउनुभएको छ कि राजनीति भनेकै डकैती हो भन्ने भइसक्यो । त्यसकारण, नेताहरूलाई मेरो सविनय अनुरोध छ– भोलिको पुस्तालाई राजनीतिमा आउनै अप्ठ्यारो पार्ने काम नगरिदिनुस् ।
- हिमाल
